U pogledu vremenskog važenja zakona, tj. tranzitornog prava postoji nekoliko teorija, kao i njima odgovarajuća zakonodavna ustavno-sudska i sudska praksa. To su subjektivna teorija stečenih prava, objektivna teorija “svršenih fakata” i teorija društvenog interesa.
Prema subjektivnoj teoriji stečenih prava, koja je vladala naročito u 19. veku, u vrijeme liberalizma, a koju je prihvatio i Code civil, stečena subjektivna prava pojedinca ne smiju da budu povrijeđena retroaktivnošću zakona, bez obzira na opšti interes. Privatna svojina i autonomija volje su nepovredivi.
Ova teorija nije dala potpun odgovor na pitanja vremenskog važenja zakona. Ona polazi samo od već stečenih subjektivnih prava, a ne odgovara na mnoga pitanja primjene zakona u vremenu u pogledu primjene objektivnog prava kad subjektivno pravo još nije stečeno, kad postoji samo pravno očekivanje, pravno stanje, pravna moć, pravni interes, kada je riječ o uslovljenim pravima, o interpretativnom zakonu, o konfirmativnom zakonu (kad se novim zakonom osnažuju po ranijem zakonu ništavi ili rušljivi pravni poslovi ili pravne radnje). Ova teorija ne daje odgovor na pitanje šta je sa retroaktivnošću u slučaju kada bi novim zakonom bila ukinuta neka forma testamenta po kome još nije stečeno pravo.
Na sva ova i druga pitanja tranzitornog prava daje bolji i potpuniji odgovor savremena objektivna teorija “svršenih fakata” u kombinaciji sa teorijom društvenog interesa. U centru posmatranja ove teorije nije više stečeno subjektivno pravo, nego činjenice i okolnosti, tj. “savršena fakta” na kojima se pravo zasniva (facta praeterita) jer zakon se odnosi na fakta, na objektivne pravne situacije a ne na samo pravo.
Ova teorija razdvaja retroaktivno dejstvo od neposrednog dejstva novog zakona i od produženog dejstva starog zakona na vreme posle stupanja na snagu novog zakona. Na “svršena fakta” primenjuje se stari zakon u vreme kojeg su ta fakta svršena, pa ako novi zakon reguliše drukčije već svršena fakta tek onda postoji retroaktivno dejstvo ovog zakona. Kod “situacija u toku” primjenjuje se novi zakon na fakta koja još nisu realizovana, a na fakta koja su realizovana primjenjuje se stari zakon. Ovde nije riječ o retroaktivnoj nego o neposrednoj primjeni novog zakona. Polazi se od pravne situacije koja može da bude u “dinamičnoj” i “statičnoj” fazi. Dinamična faza odnosi se na nastanak i prestanak prava. Kada je jedna od
dinamičnih faza okončana postoji “svršeni fakt” na koji se primenjuje stari zakon, npr. kada je zaključen brak u vrijeme i pod uslovima propisanim starim zakonom. Ali, ako se brak razvodi u vrijeme novog zakona razvešće se pod uslovima propisanim novim zakonom. Takođe, pravna dejstva koja su realizovana u vrijeme starog zakona smatraju se “svršenim faktom” – npr. lice koje je bilo poslovno sposobno u vreme starog zakona (imalo je devetnaest godina) učini neki akt (poklon, nasledničku izjavu kao pravnu moć) na taj akt primeniće se stari zakon kada novi zakon propiše druge uslove za poslovnu sposobnost (npr. najmanje dvadeset godina).
Statična faza pravne situacije znači period u kome pravna situacija traje i proizvodi određena pravna dejstva. To su “situacije u toku dejstva” i na ona dejstva koja se događaju u vrijeme novog zakona ovaj zakon se neposredno primjenjuje. Koriste se pojmovi kao što su ugovorne i vanugovorne pravne situacije, te trenutne pravne situacije (kada se njihova dejstva realizuju odmah i njihovo dejstvo je istovremeno sa vremenom sticanja) te trajne pravne situacije sa kontinuiranim ili povremenim dejstvom – “pravne situacije u toku dejstva” (facta pendentia).
Još je rimsko pravo, iako ne do kraja, izgradilo pravilo po kome zakon djeluje ubuduće ne dirajući u pravne situacije koje su okončane u vrijeme starog zakona.
Objektivni metod ipak nije dovoljno primjenljiv, iako više od subjektivnog metoda uključuje opšti interes. Subjektivni metod je vodio računa samo o pojedinačnom interesu, pretjerano favorizujući privatnu svojinu i voljne akte pojedinca, a objektivni metod ipak nedovoljno zastupa opšti interes koji je inače relevantan integralni faktor u riješavanju sukoba zakona u vremenu. Naime, teorija opšteg interesa polazi od toga da svaka pravna norma izražava htjenja i potrebe određene cijele društvene zajednice, što se takođe mora poštovati, kako u interesu zajednice tako i u interesu pojedinca. U pravne norme su ugrađena i načela o ekonomskoj i socijalnoj sigurnosti, ustavnosti i zakonitosti, slobode, prava i dužnosti čoveka i građanina, a teorija društvenog interesa polazi i od tih načela. Pravna situacija mora se zasnivati na zakonu kao opštem aktu kolektivne svjesti i potreba, a ne na apstraktno shvaćenoj autonomiji volje pojedinca. Slijedi, da je prihvatljiva objektivna teorija u kombinaciji sa teorijom opšteg interesa. Međutim, društveni interes mora da bude istinit, svjesno prihvatljiv, autoritativno utvrđen i kvalitativno i kvantitativno ograničen, kako ne bi vodio u proizvoljnost.
Kriterijum društvenog interesa primjenjuje se u potpunosti kada je riječ o zakonodavnom aktu retroaktivnosti koji donosi zakonodavac. U tom slučaju ima se primjeniti retroaktivna odredba zakona onako kako ona glasi. Međutim, kad zakonodavac ne propisuje retroaktivnost, kod pitanja gdje su granice
retroaktivnosti i neretroaktivnosti treba poći od principa neposrednog i principa retroaktivnog dejstva zakona. Granicu između ova dva principa valja utvrđivati pomoću pojma “svršenih fakata”. Ovaj pojam se odnosi kako na fakta vezana za stečena subjektivna građanska, porodična, lična, privredna i neka druga prava, tako i na još nestečena prava, na pravna očekivanja, pravna stanja, pravne moći, pravne interese, na uslovljena prava, na interpretativne i konfirmativne norme. Isto tako ovaj pojam se odnosi kako na trenutne tako i na trajne pravne situacije, kako na ugovorne (nastale voljnim aktom) tako i na vanugovorne pravne situacije (nastale na osnovu zakona, delikta itd.).
Samo zbog društvenog interesa trenutne i trajne, ali svršene ili realizovane, kako ugovorne tako i vanugovorne objektivne pravne situacije mogu doći pod udar retroaktivnosti zakona, tj. samo je tada u pitanju retroaktivno dejstvo zakona (na pr. kada bi novi zakon i za već otvorena nasljeđa – “savršene pravne situacije” propisao da se pravo nasljeđa stiče tek na osnovu riješenja o nasljeđivanju; kada bi novi zakon produžio zastarni rok i za slučajeve u kojima je taj rok po starom zakonu već istekao; kada bi novi zakon proglasio ništavim ili rušljivim neki ranije realizovan neimenovani ugovor, sa trenutnim ili trajnim dejstvom, koji je po starom zakonu bio pravno valjan).
Uz to treba ovdje istaći da neke zakonske odredbe po prirodi stvari imaju retroaktivno dejstvo, npr. interpretativni zakoni, posebno u slučaju autentičnog tumačenja, zatim konfirmativni zakoni, te kod uslovljenih prava kad zakon predviđa da će pravo proizvesti dejstvo od početka ako se ispuni odložni uslov. Kada je riječ o trajnim “pravnim situacijama u toku dejstva” koje su nastale u vrijeme važenja starog zakona ali se njihovo dejstvo proteže i na vrijeme važenja novog zakona, razlikuju se ugovorne i vanugovorne pravne situacije. Pošto se u ugovornom pravu ne sreću samo dispozitivne norme, nego sve više i kogentne norme, kojima se određuju granice slobode ugovaranja, na trajne nesvršene ugovorne pravne situacije “u toku dejstva” ne treba primjeniti pravilo o produženom dejstvu starog zakona, nego, u principu. kao i za trajne nesvršene vanugovorne pravne situacije, treba neposredno primjeniti režim novog zakona, ali od dana njegovog stupanja na snagu, s tim da se priznaju fakta koja su svršena u vreme važenja starog zakona. Ovde nije u pitanju retroaktivno dejstvo novog zakona, nego je riječ o njegovoj neposrednoj primjeni (neposredna primjena novog zakona). Npr. ako bi novi zakon o stanovanju ograničio ili proširio uslove za otkaz ugovora o zakupu stana važio bi novi zakon od njegovog stupanja na snagu; ugovori koji su potčinjeni statutarnom dijelu (statut legal), kao što je ugovor o radu koji proizlazi iz radnog zakonodavstva, pa kada se po novom zakonu mjenja položaj radnika saglasno se mjenja u ugovor o radu, itd.
Međutim, ako trajna nesvršena ugovorna situacija nije interesantna sa gledišta društvenog interesa (što cijeni sud u svakom konkretnom slučaju) a regulisana je dispozitivnim normama, treba primjeniti stari zakon (produženo dejstvo starog zakona). Jer, stupajući u ugovorni odnos stranke imaju u vidu tada važeći zakon i u smislu toga zakona izrazile su svoju volju, što takođe treba uvažavati. I obrnuto, kada su u pitanju imperativne norme treba neposredno primeniti novi zakon od njegovog stupanja na snagu na još nesvršena fakta ukupne pravne situacije, uz uvažavanja fakata svršenih u vrijeme važenja starog zakona.
U pogledu vanugovornih trajnih pravnih situacija u toku neposredno se primenjuje novi zakon na još nesvršena fakta, od njegovog stupanja na snagu, uz uvažavanje fakata iste ukupne pravne situacije svršenih u vreme starog zakona. Npr. kad je novim zakonom produžen zastarni rok a starim zakonom propisani kraći zastarni rok još nije istekao, primjeniće se duži rok po novom zakonu a dio roka proteklog u vreme starog zakona uračunaće se; kad se po novom zakonu predvide drugačiji uslovi za penziju primjeniće se novi zakon od njenog stupanja na snagu, itd.
Međutim, i u vanugovornim situacijama u toku nekada se može primjeniti stari zakon i u vreme važenja novog zakona (produženo dejstvo starog zakona), npr. kad novim zakonom nije moguće modifikovati već postojeću pravnu situaciju; kad novi zakon ostavi rok za primenu starog zakona; kad se novim zakonom produžava dejstvo starog zakona radi očuvanja stabilnosti ranijih pravnih situacija, itd.
